راهکار ساده برای بهبود بهره وری مصرف آب در تولید گوجه فرنگي

۱- مقدمه

هدف اصلی در بهبود بهره ­وری آب کشاورزی در جهان، صرفه جویی در مصرف آب توأم با افزایش عملکرد محصولات کشاورزی است تا از این طریق امکان کاهش سهم آب بخش کشاورزی و تخصیص بیشتر آب به سایر مصارف و از همه مهم­تر نیاز آبی محیط­ زیست فراهم آید. در کنار این مسائل باید توجهی خاص به میزان درآمد کشاورزان به ازای آب مصرفی محصولات داشت، به عبارتی تخصیص آب بایستی به محصولاتی صورت گیرد که دارای سود اقتصادی بیش­تری به ازای مصرف یک متر مکعب آب باشند. البته این مسئله به معنی چشم ­پوشی از سایر اهداف اساسی و بلندمدتی همچون تأمین امنیت غذایی و اشتغال نیست.

يكي از عوامل موثر بر بهره وری، مديريت آب در مزرعه مي باشد. گوجه فرنگی به لحاظ غنی بودن از لیکوپن، مواد معدنی، ویتامین­ ها (A و C) و ترکیبات آنتی اکسیدانی، نقش مهمی در سلامتی افراد جامعه دارد. به طوری که در بين سبزيجات، بيشترين مصرف را به خود اختصاص داده و در طي سالیان گذشته با توليد سالانه­ نزديك به ۵۰ ميليون تن در جهان، يكي از محبوب­ ترين سبزي ها به شمار مي ­آيد.

در سال­هاي اخير، سطح زير كشت اين محصول در ایران نیز به شدت افزايش يافته است و كاشت گوجه فرنگي به عنوان يك منبع درآمدي و اشتغال براي بسياري از خانواده ­هاي روستايي مي باشد. به طوری که براساس آمار موجود، سطح زیرکشت و میزان تولید گوجه فرنگی در کشور به ترتیب ۱۲۸ هزار هکتار و ۵٫۶۸ میلیون تن رسیده است.

در استان زنجان نیز، گوجه فرنگی یکی از محصولات شاخص تولیدی با سطح زير كشت حدود ۵۳۲۸ هكتار (معادل حدود ۴٫۲ درصد کل سطح زیر کشت گوجه فرنگی ايران) مي باشد و حدود ۲۷۵ هزار تن گوجه فرنگی ( معادل ۴٫۸۴ درصد از کل گوجه فرنگی تولیدی کشور) از مزارع مذكور برداشت می ­شود و از این حیث در جایگاه ۹ کشوری قرار دارد.

یکی از اساسی­ ترین مشکلات مربوط به تولید محصولات سبزي و صيفي به ویژه گوجه فرنگی ، این است که این محصولات نسبت به كمبود آب بسيار حساس بوده و هر گونه نقصان در تأمين نياز آبي آنها، منجر به كاهش شديد عملكرد مي گردد. از سوی دیگر کمبود منابع آب و عدم مدیریت مطلوب مصرف آب و آبیاری در سالیان گذشته، از جمله دلایلی هستند که پایداري تولید محصول گوجه فرنگی را تهدید نموده است.

۲- چکیده

مديريت آبياري نقش بسزايي در كنترل مصرف آب و ارتقاي شاخص های بهره وری دارد. براي اين منظور در مرحله اول مطالعه، تعداد ۱۲ مزرعه گوجه فرنگی واقع در استان زنجان انتخاب و مورد مطالعه ميداني قرار گرفت. از طريق اندازه ­گيري پارامترهايي نظير حجم آب مصرفي در طول فصل آبياري، عملكرد محصول، هزينه ­هاي توليد، درآمد ناخالص و خالص، شاخص های راندمان كاربرد آب، بهره وری فيزيكي و اقتصادي مصرف آب به تفكيك در هر مزرعه برآورد شد.

در مرحله دوم اجراي طرح، مديريت آبياري با کاهش ساعات آبیاری در دو مزرعه منتخب اجرا گردید و نتايج بدست آمده با مديريت اعمال شده توسط كشاورز، مورد مقايسه قرار گرفت.

میانگین حجم آب مصرفی در مزارع گوجه فرنگی در حدود ۱۰۶۶۹ مترمکعب در هکتار و میانگین شاخص ­های کارایی مصرف آب، سود ناخالص و سود خالص به ترتیب برابر ۸٫۷ کیلوگرم بر مترمکعب، ۹۴٫۹ و ۱۸٫۱ هزار ریال بر مترمکعب برآورد شد. اعمال مديريت آبياري( کاهش ساعات آبیاری)، منجر به افزايش ۲۹٫۵ درصدي شاخص بهره وری فيزيكي شد.

از طرف دیگر، با وجود تجهيز اکثر مزارع گوجه ­فرنگي به سامانه آبياري قطره ­اي نواري، كاهش چشم گيري در ميزان آب مصرفي برخي از اين مزارع مشاهده نشد. نتايج پايش ­هاي ميداني نشان داد که مديريت آبياري از اهميت بیشتری نسبت به نوع سامانه آبياري، بر كاهش مصرف آب در مزارع گوجه­ فرنگي برخوردار مي باشد. 

۳- منطقه مورد مطالعه

مزارع مورد مطالعه در این تحقیق، در استان زنجان واقع شده اند. مساحت استان زنجان در حدود ۲۲۱۶۴ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۱ میلیون نفر  را داراست. از رودخانه‌های مهم و نسبتاً پرآب که در کشاورزی استان نقش اساسی دارند، می‌توان به رودخانه‌های قزل ­اوزن، زنجانرود، ابهررود، ایجرود، سجاس ­رود، خررود و بزینه ­رود اشاره کرد. اوضاع جوی و شرایط اقلیمی منطقه بر حسب پستی و بلندی‌های موجود بسیار متغیر است. به طور کلی ارتفاعات دارای آب و هوای سرد، کوه‌های پوشیده از برف و تابستان‌های معتدل و خشک می‌باشد. متوسط بارندگی سالانه استان ۳۳۰ تا ۳۶۰ میلی‌متر بوده و اقلیم از خشک و بیابانی سرد تا نیمه مرطوب سرد در نقاط مختلف استان متغیر می باشد. شکل زیر محدوده استان زنجان به همراه مزارع آزمایشی در نقاط مختلف محدوده مورد مطالعه را نمایش می­ دهد.